ABA, EIBI và AVB

Hình minh họa hiệu quả của EIBI: sau vài năm can thiệp với EIBI, 

chỉ số IQ của trẻ tự kỷ đã tiệm cận vùng màu xanh - vùng của trẻ bình thường. 

Nguồn.

EIBI - nền tảng của can thiệp sớm

Như vậy, theo ONTABA, chúng ta có EIBI là chương trình can thiệp toàn diện, có bằng chứng khoa học duy nhất. Tuy vậy, nên lưu ý rằng, báo cáo ONTABA tuy ra đời năm 2018, nhưng thực chất, dữ liệu chỉ dừng lại vào năm 2015. Từ đó đến nay, nhiều chương trình can thiệp toàn diện khác đã được liệt vào danh sách toàn diện, có bằng chứng khoa học (do tích lũy đủ số nghiên cứu RCT, số lượng bệnh nhân tham gia đủ lớn). Ở bài trước, mình đã kể tên 5 phương pháp toàn diện theo một quyển sách xuất bản năm 2018.

Quay lại chủ đề EIBI. Đọc ONTABA, ta có thể thấy vai trò của EIBI rất to lớn: có thể dùng cho mọi lứa tuổi, có thể dùng tại trung tâm can thiệp, tại nhà, tại trường học. Đa chức năng, đủ chủng loại. EIBI nên được khởi động càng sớm càng tốt, để tận dụng "giai đoạn vàng" của trẻ. Thống kê năm 2016 tại Hoa Kỳ cho thấy, 87.5% trẻ tự kỷ được can thiệp sớm bằng EIBI.

EIBI và ABA

Tưởng cũng nên nhắc lại rằng, ABA là một lý thuyết triết học hành vi, có ứng dụng vào rất nhiều lĩnh vực. Ứng dụng của ABA vào can thiệp tự kỷ chỉ là một phần của môn khoa học này. Triết gia gốc Harvard B.F. Skinner là người hoàn thiện học thuyết ABA. ABA khi ứng dụng vào can thiệp tự kỷ thì chia làm 2 nhánh. Một nhánh dựa vào kĩ thuật DTT mà người ứng dụng thành công nhất là GS Lovaas. Năm 1987, ông xây dựng thành công EIBI đầu tiên. Chương trình của ông có các đặc điểm sau:

Đặc điểm của một chương trình can thiệp sớm EIBI (Reichow, 2018):
1. Sử dụng chiến lược DTT (discrete trial training)
2. Một thầy một trò
3. Cường độ can thiệp cao: 20 - 40 giờ/tuần trong 1-4 năm. 

Chương trình can thiệp này gây được tiếng vang rất lớn. Từ đó, người ta "đồng hóa" ABA với EIBI và DTT.

EIBI và các bản nâng cấp

Như đã phân tích, EIBI dựa vào DTT rất nhiều, thành ra nó không phủ hết 15 domains của một bé tự kỷ. Lời khen tiếng chê dành cho EIBI (mà chính xác là DTT) vô tình đã khiến danh từ chung ABA mang tiếng lây. Không chỉ ở Việt Nam, mà khi search về ABA bằng tiếng Anh, các bạn cũng sẽ thấy các luận điểm chê ABA là dã man, đào tạo robot, thiên về trừng phạt,... Điều đó đã từng xảy ra... mấy chục năm trước. Có thể kể tên các giáo án can thiệp EIBI theo trường phái Lovaas, như:

• Behavioral Intervention for Young Children with Autism (Maurice, Green, & Luce, 1996)
• A Work in Progress (Leaf & McEachin, 1999). 
• Making a Difference: Behavioral Intervention for Autism (Maurice, Green, & Foxx, 2001)
• Teaching Individuals with Developmental Delays: Basic Intervention Techniques (Lovaas, 2003)

Các bạn có thể tìm các bản dịch tiếng Việt của các giáo án kể trên. Theo mình, những giáo trình ABA này đã cũ lắm rồi. Thực sự tại chính Hoa Kỳ, ít ai xài nữa. Đọc nghiên cứu về EIBI những năm gần đây, cũng không thấy ai đề cập tới các giáo án này. Vấn đề hiện nay là chúng ta đang thiếu thốn các bản dịch những giáo án can thiệp tự kỷ tân tiến nhất, có bằng chứng khoa học tốt, như pivotal response training, ESDM, VB-MAPP, ABLLS hay AFLS, và còn rất rất nhiều sách vở mang tính chuyên môn khác nữa. Trong khi lại tốn công sức đi dịch những sách tự truyện do người tự kỷ hay cha mẹ của các bạn tự kỷ viết. 

Cũng tại đại học UCLA, có một nhóm can thiệp tự kỷ theo đuổi nhánh thứ 2 của B.F. Skinner, gọi là verbal behavior (gọi là AVB). Suốt mấy chục năm song hành với DTT, phái AVB hoàn toàn lép vế. Giáo án của AVB những năm đó là Teaching Language to Children with Autism and Other Developmental disabilities (Sundberg & Partington, 1998). Nhưng mọi chuyện đã thay đổi từ năm 2008. Năm đó, 2 giáo án can thiệp tự kỷ nổi tiếng cho tới tận bây giờ đã ra đời. Đó là:

• The Assessment of Basic Language and Learning Skills-Revised (ABLLS-R; Partington, 2008)
• Verbal Behavior Milestones Assessment and Placement Program (VB-MAPP; Sundberg, 2008) 

Chỉ sau 1 năm, kể từ khi ABLLS và VB-MAPP ra đời (2009), hơn 50% các chương trình can thiệp sớm tại Mỹ đã chuyển qua dùng AVB. Nếu các phụ huynh đọc lại diễn đàn tự kỷ đầu tiên của VN thì sẽ thấy, từ những năm 2011, đã có các mẹ dịch ABLLS ra tiếng Việt. Nhưng rất tiếc, từ sau đó, hầu như mình không thấy thêm thông tin về ABLLS và đặc biệt VB-MAPP tại Việt Nam nữa. Tầm quan trọng và độ phổ biến của AVB (cùng các giáo án ABLLS, VB-MAPP) xin bàn ở một dịp khác. Chỉ xin được lưu ý, VB-MAPP, sau nhiều năm cải tiến, giờ đã gần như trở thành một "hệ sinh thái", với giáo trình can thiệp, công cụ theo dõi, phần mềm thu thập dữ liệu, apps,... 

Dĩ nhiên, số giáo án/chương trình lấy EIBI làm nền là rất nhiều. Mỗi cái đều có mặt mạnh mặt yếu. Có trung tâm can thiệp tự kỷ chỉ dùng duy nhất giáo án và phần mềm thu thập dữ liệu của họ mà thôi (như hệ thống CARD với phần mềm Skills). Phụ huynh quan tâm có thể đọc về các giáo án EIBI này trong quyển sách Handbook of Early Intervention for Autism Spectrum Disorders: Research, Policy, and Practice (2014). Tuy vậy, mình tham quan nhiều trung tâm can thiệp thì họ đều dùng VB-MAPP. Một nghiên cứu vào năm ngoái cũng cho thấy, đa số BCBA đều quen dùng VB-MAPP trong can thiệp ABA.

Tóm tắt

- Khi nhắc tới ABA, người ta ít biết ABA gồm mấy chục chiến lược can thiệp. Đa số mọi người nghĩ tới DTT (ngồi bàn, cũng là một hiểu lầm về DTT) và EIBI (học nhiều, tốn tiền).

- EIBI là phương pháp can thiệp toàn diện, tuy mang chữ early ("sớm") nhưng thực ra có thể dùng cho bất kỳ tuổi nào. Đây là phương pháp được nghiên cứu nhiều nhất, được cải tiến liên tục.

- EIBI thời nay là sự thống trị của trường phái AVB với 2 bộ giáo án nổi tiếng ABLLS và VB-MAPP.